آشنایی با وضعیت کشت و کار زعفران در ایران و جهان

حرف فراوان است ، گفته اند و شنیده ایم که شادی آور است ، لبهای افسرده را به خنده وا می دارد ، تسکین خیلی از دردهاست ، برای معده و کبد خوب است و خلاصه اینکه اینقدر برای آن خواص گفته اند که به قول قدیمی ها باید به آن بگوییم : « اکسیر طول عمر » در جهان امروز زعفران هویت کاملا ایرانی دارد ؛ مانند پسته ، فرش و خیلی چیزهای دیگر .

درآمد حاصل از کشاورزی در فرهنگ اسلامی ما از پاک ترین درآمدهاست زمین را شخم می زنی ، آبیاری می کنی ، چشم به آسمان میدو زی ، هر روز متناسب با دوره رشد محصول ، عرق جبینت سرازیر است و با هزار امید منتظری تا اینکه فصل برداشت برسد و خدا از خزانه بی منت خود اسباب روزی حلال و وسیع را برای توی کشاورز فراهم کند .

« زعفران » یا همان « سلطان ادویه جهان » آن هم از نوع ایرانی اش ، یکی از محصولات تقریباً منحصر به فرد کشاورزی ایران است . در جهان امروز با تمام انحصار طلبیهایش که هر کشور سعی می کند با ترفندهای مختلف ، بهترینهای هرچیز را به نام خود مصادره کند ، هنوز هر کجا صحبت از زعفران به میان آید ، نام ایران هم به آن اضافه میشود و این یعنی : بدون شک زعفران ایران ، بهترین زعفران جهان است .

آری ، زعفران ایران چیز دیگری است ؛ از دیرباز هم ، چنین بوده. اما فرداها را دیگر نمی دانیم . سرزمین زرخیز ایران از روزگاران کهن بزرگترین تولیدکننده زعفران جهان بوده و الان هم بزرگترین است . حدود ۹۶ ٪ زعفران دنیا در ایران تولید می شود . البته این – عدد در منابع و گزارش های مختلف کم و زیاد می شود ؛ ولی باز هم همه قبول دارند که بیشتر از نیمی از زعفران جهان در ایران تولید می شود . مطالعه و مطالعات و پژوهش های مختلف نشان از پتانسیل زعفران برای کشت در مناطق مختلف دارد .

اگرچه این یکی از مزیتهای زعفران به شمار می رود ، اما اگر با نگاه کارشناسی مورد توجه قرار نگیرد ، می تواند پیامدهای نامناسبی به بار آورد . در بررسی سیر تاریخی زعفران می بینیم زمانی که این گیاه به مناطق کویری شرق | کشور می رسد ، عطر و بو و رنگش به بیشترین مقدار خود می رسد ؛ و این نشانه تفاوت کیفیت زعفران تولیدی در مناطق مختلف کشور خودمان است.

در سالهای اخیر شاهد ترویج کشت زعفران در مناطق مختلف کشورمان بوده ایم . فعالیتی که به نظر نمی رسد پشتش به تحقیقات علمی گرم باشد و فقط در حجاب وسوسه قیمت بالای چند سال پیش آن پناه گرفته است . من خود کشاورزانی از استانهای قم ، اصفهان ، تهران ، زنجان ، گیلان ، مرکزی ، فارس ، کرمان و … دیده ام که اظهار داشته اند در شهرهایشان زعفران می کارند و به گفته بعضی از آنها تشکیلات متولی کشاورزی در استان هایشان در ترویج این محصول تلاش می کنند . البته ما به این عزیزان ، صرف انجام چنین کاری خرده نمی گیریم و به آنان خسته نباشید هم می گوییم . اما نکته مهم که در اغلب موارد مهجور میماند « مطالعات کارشناسی » است . در این مورد دو سؤال اساسی وجود دارد:

۱- آیا مطالعه علمی اقلیمهای مختلف کشور و شناسایی مناطق مناسب تر برای کشت این محصول صورت گرفته است ؟

۲- آیا اولویتهای مورد نیاز کشور به تولیدات مختلف کشاورزی و مقدار آن بررسی و مشخص شده است ؟ به طور کلی پیامدهای هرگونه بی توجهی در برنامه ریزیهای تولید ، ممکن است خسارتهای زیادی به ما تحمیل کند از جمله اینکه کیفیت زعفران در همه مناطق کشور یکسان نیست . تولید زعفران با کیفیت پایین و عرضه آن به بازارهای جهانی باعث بدنامی و در نتیجه بی رغبتی جهانیان به خرید « زعفران ایرانی » می شود .

۳- از نظر قابلیتهای تولید محصولات کشاورزی و محدودیتهای آن ، کشت گونه های مختلف گیاهی با همدیگر متفاوتند . به عبارت دیگر لزوم بکارگیری تکنولوژیهای جدید ، محدودیتهای آب ، مساحت زمین کشاورزی و مؤلفههایی از این دست می تواند نقش تعیین کننده ای در انتخاب گیاه زراعی و باغی داشته باشد . لذا لازم است با نگاه هدفمند این امر مورد مطالعه و تحقیق قرار گیرد .

به عنوان مثال گندم گیاهی است که در زمینهای وسیع به راحتی با کمباین قابل برداشت است و برداشت زعفران فقط با دست صورت می گیرد . حال اگر زمینهای وسیع در مناطق مستعد کشت گندم – که زعفرانی متوسط از آن بدست می آید – را زعفران بکاریم و در مناطق خرده مالکی هم گندم ، چه رخ خواهد داد ؟ بدون شک کاهش کمی و کیفی محصول و افزایش هزینه های تولید از پیامدهای حتمی این کار است . – تقاضای بازار برای هر جنسی ، نامحدود نیست . اگر بی رویه چیزی را تولید کردیم ، تأثیر منفی آن را در بازار خواهیم دید . چند سال پیش که تولید زعفران بدنبال افزایش ناگهانی سطح زیر کشت ، بالا رفت ، خیلی ارزان شد ؛ به طوری که برداشت آن تقریباً مقرون به صرفه ، نبود . در شهرستان فردوس ، که از مناطق بومی کشت زعفران است کشاورزی از مردم خواسته بود ؛ رایگان محصول زعفرانش را برای خود برداشت کنند ؛ کسی پیدا نشد و زعفران در زمین ماند . با تراکتور مزرعه اش را شخم زد . محصولات دیگر را هم نگاه کنید : سیب زمینی ، گوجه فرنگی ، پرتغال ، خیار ، پیاز و … در بعضی سالها داستانی مشابه دارند . یا اینقدر تولید کرده ایم که کسی نمی خرد ، یا اینقدر کم است که کسی نمی تواند بخرد .

۴- رقابت در ترویج بی رویه کشت محصولات مختلف و اینکه کدام استان رشد کشاورزی بیشتری داشته باشد ، می تواند باعث بوجود آمدن فضای هیجانی و غیر عقلانی شود و در چنین شرایطی مسئولان برای بالا بردن تولیدات کشاورزی از مسائل مهمی مثل حفاظت از محیط زیست غافل می شوند . در نتیجه جنگلهای شمال به مقدار زیادی از بین می رود . هر سال سیلابهای فراوان به مناطق مختلف کشور خسارت وارد می کند ( به دلیل نابود شدن پوشش گیاهی ) ، دریاچه ارومیه در خطر خشک شدن قرار می گیرد ، صاحب بیابانها و کویرهای بی حاصل بیشتری می شویم ، منابع آبی نابود می شود ، احوال زاینده رود را هم باید از ساحل نشینان آن پرسید . البته خسارتها به همین جا محدود نمی شود و این فضای آلوده ، موقعیت را برای افراد فرصت طلبی به نام « زمین خواران » فراهم می کند تا به دلخواه در منابع طبیعی دست اندازی کنند .

« تحریمها » و « دشمنیها » مسئله ای ست که نباید از آن غافل شویم . در چنین شرایطی نیازهای اصلی کشور را باید خودمان تولید کنیم . فرض کنیم ، زعفران ما را نخرند و محصولاتی که ضروری لازم داریم به ما ندهند ، آن موقع چه باید بکنیم ؟ ممکن است بگویید : اگر محصول ما را نخرند ، نیاز بازارهای جهانی تأمین نمی شود . درست است ؛ تا زمانی که افغانستان و چین و کشورهای دیگر نتوانند در تولید و عرضه زعفران نقش جدی ایفا کنند . به عنوان مثال : در سالهای اخیر قاچاق پیاز زعفران به افغانستان افزایش چشمگیری داشته است . در سال ۱۳۸۷ که در پی سرمازدگیهای شدید سال ۱۳۸۶ ، قیمت زعفران افزایش بی سابقه ای یافت و قیمت هر مثقال سر گل خوب زعفران به حدود ۲۲۰۰۰ هزار تومان رسید . قیمت هر تن بنه زعفران ( پیاز زعفران ) در همان سال زراعی ( تابستان ۱۳۸۸ ) ششصدهزار تومان بود . در سال بعد درحالی که قیمت زعفران به نصف سال قبل خود رسیده بود ، هر تن پیاز زعفران با بیش از دو برابر افزایش قیمت به هر تن یک میلیون و سیصد هزار تومان رسید . انتقادها به این نیست که چرا از کشور ما پیاز زعفران به افغانستان رفت ؛ از ایران نمی رفت ، از اسپانیا ، مراکش ، کشمیر یا یک جای دیگر این « گوی قیمتی » به افغانستان می رسید ، صحبت چیز دیگری است . در سالهای اخیر در بسیاری از کشورها کشت این محصول مورد توجه قرار گرفته است . لذا ضروری است مسئولین مربوطه تولید و عرضه آن را به صورت جهانی رصد کنند و تصمیماتی متناسب و هماهنگ با تغییرات احتمالی بازار جهانی زعفران اتخاذ نمایند . ضمن آنکه لازم است اصناف و تشکیلات مرتبط با تولید ، عرضه و صادرات این محصول انسجام بیشتری داشته و بازار این کالا را به یک ثبات قابل قبول برسانند تا کسانی که در این زمینه فعالیت می کنند نگران نوسانات شدید و ناگهانی آن نباشند . به طور کلی با مرور مطالب گفته شده به دو نتیجه می رسیم : ۱. اهمیت کار کارشناسی و انسجام کار تشکیلاتی در کارهای اجرایی ۲. لزوم توجه به دانش بومی هر منطقه که می تواند در همه پروژه های عمرانی ، تولیدی ، صنعتی و …. به مجریان آن کمک زیادی بکند . توجه به دانش بومی در حقیقت جزئی از کار کارشناسی است . تقریباً جای هردوی این موارد در پروژه ها و برنامه های مختلف اجرایی ما خالی است . بسیاری از کارهایمان را با آزمون و خطا پیش میبریم و در حین کار می خواهیم عیوب بسیار آن را برطرف کنیم . به نظر میرسد بهتر آن است که قبل از اجرای هر پروژه ای با کارشناسی لازم ، کارمان را با کمترین نقص شروع کنیم تا مجبور به پرداخت هزینه های دوباره کاری نشویم .

اگر با کارشناسی صحیح ، موانع و محدودیتها را درست سنجیده باشیم ، برنامه ما از انعطاف و قابلیت اصلاح لازم در حین اجرا هم برخوردار خواهد بود و با کمترین تنش در اجرا مواجه خواهیم شد .

نگارنده این سطور نگران آن است که روزی « زعفران ایرانی » به سرنوشت « فرش ایرانی » دچار شود و دیگر سوغات تقریباً انحصاری پارسیان نباشد.